Беларусь размяшчаецца на раўнінах Усходняй
Еўропы, што сведчыць пра спецыфічную
біяразнастайнасць.
Флора
Натуральная расліннасць у Беларусі займае 67% плошчы
краіны і прадстаўлена: лясамі (7,8 млн.
га або 37,8%), лугамі (3,3 млн. га або 15,8%),
балотамі (2,4 млн. га або 11,5%), хмызнякамі
(0,4 млн. га або 1,9%).
- Па дадзеных навукоўцаў, усяго ў флоры
Беларусі на 2012 год налічвалася каля 12
тысяч відаў раслін і грыбоў. Найбольш
шматлікія – грыбы
(больш за 7000 відаў) і водарасці (больш
за 2200 відаў). У Беларусі расце 1680 відаў
дзікіх сасудзістых раслін, 442 віду мохападобных, 477 – лішайнікаў. За апошнія
сто гадоў з тэрыторыі Беларусі знікла
каля 70 абарыгенных (якія растуць тут
здаўна) відаў раслін.
- У спектры жыццёвых формаў сярод сасудзістых
раслін пераважаюць травяністыя расліны
– больш за 1500 відаў. З драўняных раслін
вядома 107 дзікарослых абарыгенных
відаў, з якіх 28 відаў – дрэвы, а астатнія
– хмызнякі, паўхмызнякі і хмызнячкі.
Адзін з самых рэдкіх раслін у Беларусі
з'яўляецца хвошч вялікі. Гэты рэліктавы
горны від выяўлены толькі ў двух кропках
ў Палессі на захмызнякаваных схілах
берага ракі з гліністай глебай. Ды і
вядомыя папуляцыі займаюць толькі
невялікія плошчы. У Бярэзінскім
біясферным запаведніку ўпершыню для
краіны навукоўцы ў 2009 годзе знайшлі
найпрыгажэйшую архідэю – Офрыс
насякоманосны.
Фауна
У Беларусі налічваецца 467 відаў пазваночных
жывёл і больш чым 30 тысяч відаў
беспазваночных жывёл.
- У нашай краіне жыве 76 відаў звяроў. З парнакапытных
самыя буйныя – гэта белавежскі зубр,
лось, высакародны алень, дзік. У ліку
самых буйных драпежнікаў – буры мядзведзь,
еўрапейская рысь і воўк. Да драпежных
звяроў таксама належаць звычайная
лісіца, звычайны барсук, еўрапейская
выдра, лясная і каменная куніцы,
еўрапейская норка, гарнастай, ласка і
інтрадуцыраваныя ў ХХ ст. усурыйскі
янотападобны сабака, амерыканская
норка і янот-паласкун з Паўночнай
Амерыкі.
- Хоць у гістарычны час на тэрыторыі Еўропы
не вымер ні адзін від птушак, сысунам
пашанцавала нашмат менш. Успомнім
дзікага каня – тарпана, дзікага ляснога
быка – тура. Паляванне на іх не спынялася,
пакуль яны не былі зьнішчаныя цалкам.
На тэрыторыі нашай краіны зніклі дзікі
лясны кот і хахуля. І калі знікненне
собаля і расамахі з цяперашняй тэрыторыі
Беларусі можна яшчэ звязаць з пацяпленнем
клімату, то амаль поўнае знікненне ў
1920-х гадах у Еўрапейскай частцы СССР
звычайнага бабра і лася адбылося з-за
неабмежаванага палявання. Менавіта
для захавання папуляцый лася і бабра
і быў створаны ў 1925 годзе Бярэзінскі
запаведнік.
- Сярод пазваночных, найбольшай разнастайнасцю
адрозніваюцца птушкі, колькасць відаў
якіх у 3 разы перавышае колькасць відаў
млекакормячых, паўзуноў і земнаводных
нашай краіны разам узятых. На пачатак
2013 г. у Беларусі адзначана 325 відаў
птушак (228 відаў гняздуецца), тры з якіх
раней гнязділіся – стрэпет, саджа і
драфа – лічацца зніклымі. У той жа час
у апошнія 50 гадоў зноў з'явіліся на
гнездаванні ў краіне вялікі баклан,
лебедзь-шыпун і шэрая гусь. З паўзуноў
ў нас сустракаецца па тры віды яшчарак
і змей, а таксама балотная чарапаха. З
амфібій жыве 2 віды трытонаў і 11
прадстаўнікоў атрада бясхвостых (жабы,
рапухі і г.д.). У рэках і азёрах жывуць
3 віды міногаў і 60 відаў рыб, з якіх 46
відаў з'яўляюцца абарыгеннымі, а 14 відаў
– інтрадуцэнтамі. «Дзякуючы» будаўніцтву
плацін гідраэлектрастанцый і неабмежаванай
эксплуатацыі рыбных рэсурсаў, не
сустрэнеш больш у нашых рэках міногі
рачной і некаторых відаў прахадных
рыб: асятроў атлантычнага і рускага,
бялугі, выразуба і інш.
- У Беларусі
няма эндэмікаў, хоць папуляцыі некаторых
відаў маюць міжнароднае значэнне. Гэта,
галоўным чынам, водна-балотныя віды: у
Беларусі гняздуецца каля паловы
сусветнай папуляцыі вяртлявай чаротаўкі,
значная папуляцыя вялікага падворліка
і г.д.
- Адной
з самых рэдкіх птушак, якая гняздуецца
у нашай краіне, можна лічыць чырвонага
каршуна – драпежную птушку сярэдніх
памераў, якая засяляе старыя пойменныя
лясы. У апошнія дваццаць гадоў вядомая
толькі адна пара, якая гняздуецца ў
ваколіцах Гродна.
- Акрамя таго,
у нас жыве другая ў свеце па памеры
папуляцыя зубра.
Біялагічныя рэсурсы
Да
паляўніча-прамысловых жывёл аднесены 21 від звяроў, 29 відаў птушак, 30 відаў
рыбы, вузкапалы рак і вінаградны смоўж.
- Па
дадзеных навукоўцаў, колькасць паляўнічых
жывёл на 2010 г., склала: 22,7 тыс. ласёў
(здабыта ў 2010 г. – 1595); 9,4 тыс. аленяў (706);
69,7 тыс. казуль (5787) ; 69,1 тыс. дзікоў
(25949); 8,9 тыс. глушцоў (170), 37,4 тыс. цяцерукоў
(317). Прыемна, што колькасць усіх
пералічаных відаў, за выключэннем
глушца і цяцерука, устойліва расце. У
прамысловых мэтах вылавілі ў натуральных
умовах 896 тон рыбы. У прамысловых уловах
ў 2010 г. з вадаёмаў самымі значнымі відамі былі
лешч (доля – 23,5%), карась (19,2%) і інтрадуцыраваны
таўсталобік (14,0%). Рыбаловы-аматары, па ацэнках навукоўцаў, вылавілі
дзесьці 8398 тон рыбы.
- У
Беларусі ўсё лясы з'яўляюцца ўласнасцю
дзяржавы. Запас драўніны на пні
ацэньваецца ў 1,6 млрд. кубічных метраў.
Кожны год у лясах прырастае больш
30.300.000 кубічных метраў драўніны. Таксама
кожны год павялічваецца разліковая
лесасека па высечках галоўнага карыстання
лесам. На 2013 год яна была зацверджана
ў памеры – 9,3 млн. куб. м. Аднак нельга
забываць аб тым, што важнай складовай
часткай лясных рэсурсаў з'яўляюцца і
недраўняныя рэсурсы (харчовыя, лекавыя,
тэхнічныя, кармавыя і інш.) З ягадных
раслін лесу ў Беларусі асноўнымі відамі,
якія нарыхтоўваюць, з'яўляюцца чарніцы
(запасы – 33 тыс. тон), журавіны (11,2 тыс.
тон), брусніцы, дурніцы, а з пладовых –
рабіна, шыпшыннік. Плошчы грыбных
угоддзяў складаюць каля трэці ад плошчы
дрэвастояў. Памеры эксплуатацыйных
рэсурсаў лясных грыбоў і ягад у цэлым
блізкія (адпаведна 52,9 і 51,8 тон у год).
- Лясы з’яўляюцца
зонамі для адпачынку. У цяперашні час
адпачываць можна на плошчы 1,3 млн. га
(17,8% усёй лесапакрытай плошчы). Плануецца
пашырэнне зоны для адпачынку да 2,5 млн.
га.
Пагрозы
У выніку
дзейнасці чалавека змяняецца навакольнае
асяроддзе, што вядзе да хуткага памяншэння
біяразнастайнасці, і стварае пагрозу
знікнення многіх відаў.
- Асноўны
негатыўны фактар –
пацяпленне клімату, якое вядзе за сабой
канкурэнцыю паміж абарыгеннымі і
паўднёвымі чужароднымі відамі,
фарміраванне ўмоў, спрыяльных для
развіцця хвароб і шкоднікаў паўднёвага
паходжання. Пад уплывам глабальных
змяненняў клімату скарачаюцца арэалы
барэальных відаў дзікарослых раслін
і дзікіх жывёл (віды «сыходзяць» на
поўнач), рэгіструюцца новыя віды, тыповыя
для стэпавай і лесастэпавай зон.
- З
фактараў антрапагеннага паходжання
найбольшую пагрозу біяразнастайнасці
прадстаўляюць: паляванне і, у прыватнасці,
вясновае паляванне на вадаплаўных
птушак; інвазіўныя віды; змена склаўшыхся
экстэнсіўных тыпаў землекарыстання;
зарастанне натуральных лугоў і нізінных
балотаў хмызняковай расліннасцю,
узворванне лугоў; забруджванне;
меліярацыя; фрагментацыя і дэградацыя
прыродных месцапражыванняў у выніку
ўрбанізацыі і развіцця інфраструктуры;
замена змешаных і шыракалістных лясоў
монакультурамі; лясныя і тарфяныя
пажары, а таксама вясновыя палы травы;
антрапагенныя нагрузкі, звязаныя з
рэкрэацыйнай і турыстычнай дзейнасцю.
- Катастрофай
для біяразнастайнасці стала пераўтварэнне
забалочаных месцапражыванняў. З-за
асушэння, адкрытыя балоты, якія пакрывалі
каля 10% тэрыторыі Беларусі і якія
складалі дзве трэці ўсёй плошчы балотаў,
апынуліся амаль на 2/3 асушанымі і
трансфармаваліся ў сельскагаспадарчыя
ўгоддзі. Таму цяпер, напрыклад, каля
паловы відаў водна-балотных птушак
сталі рэдкімі і занесены ў Чырвоную
Кнігу. Поўнае знікненне ў Беларусі
пагражае і рэліктавым відам стэпавага
комплексу ў асноўным ад інтэнсіўнай
антрапагеннай трансфармацыі адкрытых
ландшафтаў. Частка відаў жывёл дадзенага
комплексу ці ўжо зніклі (драфа, аўдотка
і г.д.) з тэрыторыі Беларусі альбо
знаходзяцца на мяжы знікнення.
- Сярод жывёл,
якім найбольш пагражае знікненне,
пераважаюць насельнікі розных тыпаў
балот і лясоў. У цяперашні час унікальнасць
тэрыторыі Беларусі і яе значэнне для
захавання біяразнастайнасці Еўропы
складаецца ў наяўнасці ў Палессі, пакуль
яшчэ адносна вялікай плошчы моцна
абводненых поймаў рэк і нізінных балот.
- Вядома, што
за апошнія 50 гадоў на тэрыторыю Беларусі
пранікла каля 300 відаў заносных раслін.
Яшчэ каля 1500 відаў, розных відаў і
гатункаў драўняных, хмызняковых і каля
5 тысяч травяністых раслін завезены чалавекам наўмысна. Гэта ў 5-6 разоў
перавышае колькасць відаў, якія жывуць
на дадзенай тэрыторыі са старажытных
часоў. Толькі ў нацыянальным парку
«Белавежская пушча» выявілі больш за
120 відаў дрэў і кустоў, якія не ўласцівыя
мясцовай флоры. У Бярэзінскім запаведніку
больш за ўсё распаўсюджаны баршчэўнік
Сасноўскага, які завезены калісьці ў Беларусь
як расліна для перапрацоўкі на сілас.
Аналагічная сітуацыя назіраецца і ў
іншых нацыянальных парках і заказніках,
дзе заносныя віды складаюць 10-20% флоры.
- Акліматызацыя
амерыканскай норкі ў Беларусі прывяла
не толькі да памяншэння колькасці і
галіне распаўсюджвання дробных
млекакормячых, але і да знікнення
еўрапейскай норкі. Прывезены з Далёкага
Усходу янотападобны сабака спрыяў
памяншэнню колькасці глушца, цяцерука
і іншых відаў птушак, якія гняздуюць
на паверхні зямлі. Яшчэ частка чужародных
відаў, такіх як янот-паласкун і скунс,
на шчасце, не выжылі ў беларускіх умовах.